Қазіргі жаһандану жағдайында онсыз инвестициялық белсенділікті жандандыру мүмкін болмайтын қор нарығының қызмет етуі маңызды рөл атқарады. Елімізде жиырма екі жыл ішінде тұрақты қызмет етуші, өзінің қалыптасқан қатысушылар шеңбері мен инфрақұрылымы бар қор нарығы қалыптасты (1-кесте). Бірақ та əлі осы күнге дейін аталған жетістіктерге қарамастан нарық өзінің толыққанды қызметін атқара алмауда. Яғни, қор нарығының негізгі міндеті – бағалы қағаздар арқылы ақша құралдарын шоғырландырып, оларды инвестицияларға жүзеге асырудан тұрады. Инвестициялау – қор нарығының маңызды қызметі жəне бұл нарық – бағалы қағаздардың еркін айналымын процесіндегі құнын реттейтін жай ғана табиғи нарықтық механизм ғана емес, нарықтық экономикадағы инвестициялық механизмнің ерекше формасы. Қор нарығының көмегімен экономика салалары арасында капитал қозғалысы жүреді, яғни бос ақша құралдары бар тұлғалар өз капиталын сақтау жəне көбейту мақсатында инвестициялауды жүргізсе; ал қаражаттарға мұқтаж тұлғалар өзінің бағалы қағаздарын шығара отырып, өзіне қажетті ақша құралдарын тарта алады. Қор нарығы өзіне жүктелген міндеттерді тиімді атқаруы үшін тиісінше оның жетік инфрақұрылымы, қор нарығында қызмет ететін маманданған ұйымдардың болуы қажет. Əлемдік тəжірибе көрсеткеніндей, инвестицияларды қор нарығы, яғни бағалы қағаздар шығару арқылы тарту тиімді болар еді. Бірақ, елімізде қор нарығының инвестициялық үрдіске əсер ету деңгейі төмен, яғни көптеген отандық кəсіпорындардың қор нарығын инвестицияларды тартудың құралы ретінде қарамауы себебінен болып отыр. Елбасы Қазақстан халқына Жолдауында: «2020 жылға дейін отандық қор нарығын ТМД мен Орталық Азияда исламдық банкингтің аймақтық орталығы болатындай жəне Азия қаржы орталықтарының алғашқы ондығына кіретіндей етіп жұмыс істету қажет», – деген болатын. Осыған орай қазіргі жағдайда қор нарығының жағдайын талдау жүргізу жəне де нарықтың дамуын тежеп отырған мəселелерді қарастыру өзекті болып табылады. ҚР бағалы қағаздар нарығының институционалдық инфрақұрылымын талдау, соның ішінде брокерлер-дилерлер санының кемігенін байқауға болады. 2008 жылы олардың саны 104 болса, 2012 жылы 62 болған, яғни олардың саны 5 жыл ішінде 42-ге азайған. Брокерлердилерлер санының азаюының басты себебі олардың жарғылық капиталына талаптың 2009 жылдан бастап жоғарылауы болып табылады. Нəтижесінде жарғылық капиталын көтеруге мүмкіндігі жоқтары лицензиясын қайтарды. Бүгінгі таңда еліміздің қор нарығының жай-күйін сипаттайтын негізгі индикатор ол Қазақстан қор биржасы (KASE) болып табылады. ҚР ұйымдасқан нарығы 2013 жылы 130 листингтік компаниялары жəне 349 бағалы қағаздардың шығарылымымен көрініс тапқан. 2013 жылы Қазақстан қор биржасындағы сауда көлемі 210 млрд. долл. құрады, алайда мұның 2008 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда төмендегенін байқауға болады (1-сурет жəне 2-кесте).Сəйкесінше, еліміздің бағалы қағаздар нарығының құрылымында негізгі үлесті валюта мен РЕПО мəмілелері алуда (2-сурет). Қазақстан қор нарығы ойыншылардың аз санымен шектелген. Бұл Қаржы Министрлігі, ҰлттықБанк, зейнетақықорлары, екіншідеңгейлі банктер, экономика нақты секторының кейбір кəсіпорындары. Егер де нарықты мəмілелердің қатысушылары шегінде қарастырсақ, онда нарықтағы негізгі операторлар болып банктер, зейнетақы қорлары жəне мемлекеттік қаржы институттары табылады. 2013 жылы бағалы қағаздар нарығының құрылымында валюта секторы – 57%, акция – 0,4%, облигация – 1,2%, МБҚ – 3,7%, РЕПО мəмілелері – 37,2% құрады. 2013 жылы акция нарығының капитализациялануы 28,2 млрд.долл, облигация нарығының капитализациялануы 35,2 млрд.долл. құрады. 2008 жылмен салыстырғанда акция нарығының 2,9 млрд.долл. азайғанын, ал облигация нарығының капитализациялануының 22,6 млрд.долл. өскенін байқауға болады (3-кесте). Қор нарығының жағдайын талдай отырып, оның кемшіліктеріне, сапалы қаржы құралдарының тапшылығына, акция мен облигация нарықтарының төменділігіне, туынды қаржы құралдары нарығының дамымауына тоқталған жөн. Бағалы қағаздардың инвесторлары үшін жалпы мəселе ресурс салымдарына нақты құралдарының жоқтығы. Ұлттық Банктің жəне Қаржы Министрлігінің нарықта орналастыратын мемлекеттік бағалы қағаздары сенімді, бірақ олар жеткілікті табыстылықты қамтамасыз етпейді. Олардың сыйақылары орташа жылдық инфляция деңгейінен де төмен. Мемлекеттік бағалы қағаздарды зейнетақы қорлары сатып алуда. Зейнетақы қорларына ресурстарын орналастыру үшін сапалы құралдар жеткіліксіз. Ал олар қор нарығының ірі қатысушылары болып табылады. Қазақстан экономикасынының ерекшелігі болып кəсіпорындар дамуын қаржыландыру үшін негізінен өз меншік құралдары есебінен жəне де екінші деңгейлі банктерден алған несиелері есебінен жүзеге асыруы табылады. Бұл өз кезегінде қор нарығы қатысушыларының төмен болуына жəне сəйкесінше нарықтың төмен капитализациялануына əкеледі. Кəсіпорындардың көп бөлігі өз өндірісін кеңейту үшін қор нарығын өз қаржы ресурстарын толықтыру көзі ретінде қарастырмауда. Қазақстанқорнарығындакомпанияныбақылауда сақтау үшін ірі акционерлер компанияның акциясының үлкен бөлігін сатып алатын жағдай орын алуда. Əрі қарай ол акциялар сатылмайды. Айта кететіні, халықтың бос құралдары формасында инвестициялық ресурстардың үлкен потенциалы қолданылмайды. Осылайша, қазіргі қор нарығында қаржы құралдарының саны мен сапасы шектеулі. Қазақстан қор нарығының дамуын тежеп отырған кедергілерді құқықтық, əкімшілік жəне экономикалық кедергілер деп топтастыруымызға болады. Соңғы уақытқа дейін еліміздің қор нарығының дамуын тежеп отырған негізгі мəселелер ол құқықтық-нормативтік базаның жетілмеуі болып саналды, нақты айтар болсақ, бағалы қағаздар нарығындағы заңдылық инвесторлардың құқықтары мен қызығушылықтарын қорғауды қамтамасыз ету мəселелерін толық ашпады. Сонымен қатар эмитенттердің қор нарығына шығуға деген қызығушылығының төмендігі болды. Оның себебі эмитенттердің бағалы қағаздарын орналастыруға листингтік талаптың жоғары болуы, аудит шығындары секілді мəселелер. Сондай-ақ елімізде қор нарығының дамуын тежеп отырған басты фактор ол халықтың көп бөлігінің өмір сүру деңгейінің төмен болуы. Халықтың акция мен облигация сатып алуынан басқа олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігінің мəселелері толғандырады. Ол дегеніміз қор нарығының белсенді қатысушысы бола алатын орта тап азаматттарының төмен пайызы болып табылады. Одан басқа халықтың қаржылық сауаттылығының төмендігін айтуға болады. Қор нарығының дамуын жандандыру мақcатында үкімет 2006 жылы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының даму Бағдарламасын жүзеге асыра бастады. Бағдарлама барысында эмитенттердің қор нарығына шығуын жандандыру мақсатында əр түрлі жеңілдік шараларын (шығындарды өтеу, салықтық жеңілдіктер) қолданды. Дегенмен бұл шара айтарлықтай өз нəтижесін бермеді. Алдағы уақытта қор нарығының дамуын жандандыру үшін үкіметпен осы аталған кедергілердің барлығы кешенді түрде шешілуі тиіс. Қазақстан қор нарығында мəселелер мен кездесіп отырған қыншылықтарға қарамастан, нарықтың даму болашағы бар. Өйткені ел экономикасында соңғы жылдары маңызды сандық жəне сапалық өзгерістер орын алды. Атап айтар болсақ, жетекші рейтингтік агенттіктердің республикамыздағы инвестициялық жағдайдың тұрақтыекендігін айқындауы. Қазақстан рейтингісі Украина, Румыния жəне Болгария секілді елдермен салыстырғанда озық болып табылады (4-кесте). Елімізде қазіргі кезеңде жүзеге асырылып жатқан «Халықтық IPO» Бағдарламасы шын мəнінде қор нарығын дамытудың тиімді құралына айналуы тиіс. «Халықтық IPO» Бағдарламасын жүзеге асыру барысында инвестициялаудың тұрақты жəне табысты құралы ұсынылып, нəтижесінде азаматтардың əл-ауқаты өседі, республика азаматттарының мемлекеттік компаниялардың табыстарын дивидендтер мен бағалы қағаздардың құнының жоғарылауы арқылы бөлісуіне мүмкіндігі пайда болады. Бүгінгі күнгі Қазақстандағықаржылықжағдайкапиталдардың екінші деңгейлі банктерде шоғырлануымен көрініс табуда, нақты айтар болсақ жеке тұлғалардың депозиттері түрінде екінші деңгейлі банктерде шамамен 16 млрд.долл. ақша қаражаттары бар. Сəйкесінше, «Халықтық IPO» Бағдарламасының осы қаражаттарды ел экономикасына жұмсау мүмкіндігі бар. Осылайша, қазіргі таңда экономиканы қор нарығы арқылы реттеу керектігін мойындау уақыты жетті, себебі қор нарығы барлық нарық субъектілеріне олардың қаржы ресурстарының экономиканың болашағы бар салаларына тиімді құйылымын қамтамасыз ете алады.
Оставить комментарий