Статистикалық мәлiметтерге сүйенер болсақ бүгiнгi таңда жер бетiнде 7 млрд. 68 млн. 607 мың 554 адам бар, оның iшiнде 1 млрд. 757 млн. 292 мың 623 мұсылмандар деп көрсетедi. Пайыздық қатынаста көрсететiн болсақ, жер бетiндегi әрбiр төртiншi адам ислам дiнiнiң өкiлi болып табылатындығы есептелген (нақты көрсеткiш – 24,86%) [1]. Ислам дiнiнде ағымға бөлiну тарихында «мазхаб» терминiмен түсiндiрiледi. Әрбiр тарихта пайда болған «мазхаб» белгiлi бiр мақсатта пайда болған. Исламтанушы теологтардың еңбектерiнде бұл мақсаттарды iлiмдiк, саяси, сенiмдiк, фыкһтық деп анықтайды. Яғни, уақыт өте келе белгiлi бiр көзқараста пiкiрлерi сай келмеген ислам ғұламалары, дiн ғалымдары ислам дiнiнiң негiзi болып табылатын Құран мен сүннетке иек арта отырып, өз тұжырымдарын, пiкiрлерiн бiлдiрiп отырған. Әрбiр жайтқа қатысты мәселе ортаға салынып, өзiндiк шешiм шығарылады, мұнымен келiспеген басқа бiр топ өзiндiк шешiм шығарып, әркiм өз ұстанымын қалыптастырады. Белгiлi бiр мақсатта немесе келiспеушiлiктен құрылған топтарда өз мақсаттарына қарай бағыттары пайда бола бастайды, бұлар: «құқықтық» және «доктриналдық» [2]. Ислам дініндегі «мазхаб» сөзінің терминдік мағынасы және оның діндегі қолданысы Мазһабтар тарихын зерттеместен бұрын, осы сөздiң терминдiк, мағыналық мәнiн қарастырар болсақ, бұл сөз араб тiлiндегi «зәһәбә» (бару) етiстiгiнен шыққан, аудармасы «жол», «баратын жер» дегендi бiлдiредi, ал дiндегi мағынасына келер болсақ, мұнда бiрнеше ғалымдардың тұжырымдамасына тоқталайық: «мазһаб» сөзi араб тiлiнен қазақшалағанда «жол, баратын жер» дегендi бiлдiредi. Ислам терминологиясында мазһаб – белгiлi бiр бағыт, iлiм, құқықтық-доктриналдық мектеп, дүниетанымдық жүйенi бiлдiретiн ауқымды категория. Исламдық әдебиеттерде «мазһаб» сөзi жалпы алғанда сенiмдiк (ақида, доктриналдық), саяси және құқықтық (фиқһтық) тұрғыда жүйеленген көзқарастарды бiлдiретiн ұғым болған. Исламдағы мазИСЛАМДАҒЫ АҒЫМҒА БӨЛIНУДIҢ СЕБЕПТЕРI ЖӘНЕ ТАРИХЫ 6 ҚазҰУ Хабаршысы. Дінтану сериясы. №2 (2). 2015 Исламдағы ағымға бөлiнудiң себептерi және тарихы һабтар негiзiнен «құқықтық» және «доктриналдық» болып екiге бөлiнедi. Алғашқысы дiннiң практикалық жағын реттесе, екiншiсi теориялық негiзiн бекiтедi деп көрсетедi [3]. Мазхабтар тарихы бойынша еңбек жазған отандық ғалым С. Сейтбековтың «мазхаб» терминi бойынша анықтамасына келетiн болсақ, онда ислам дiнiнде мұндай ағымдар «мәзһаб» деп аталады. «Мәзһаб» сөзi араб тiлiндегi «зәһәбә» (бару) етiстiгiнен шыққан, «жүрiлген жол», «баратын жер» деген мағынаны бiлдiредi. Терминдiк мағынасы: ислам дiнiнiң сенiм (ақида) мен фиқһ саласында бiр ғалымның немесе бiрнеше ғұламаның берген үкiмiн басшылыққа алып, оны қолдаушылар. Сондай-ақ, саяси бiр бағыт ұстанып, Құран Кәрiм мен Пайғамбар (с.а.у.) сүннетiн түсiнуде түрлi жолдарды ұстанған ағымдарды «мәзһаб» яки «фирқа» атағанын да көрсетедi [4]. Келесi бiр зерттеулерде «мазхаб дегенiмiз араб тiлiндегi баратын – жол мағынасын бередi» – делінген [5]. Мазхаб сөзiнiң бұлай белгiлi бiр мәреге бет түзеп жүру мағынасын беру себебi, мұсылмандық үкiмдер ақыреттiк мекенге жету жолындағы қатынастарды реттеудi қолға алады. Сондай-ақ, мазхаб сөзi «лайықты көзқарас» деген мағынаны да бередi [6]. Өйткенi, әрбiр мазхабтың көтерген мәселелерi мен тәсiлдерi мұсылмандық қайнар-көздерге негiзделедi. Терминологияда мазхаб ұғымы ислам дiнiнiң үкiмдерiнiң жүзеге асырылуы мен түсiндiрiлу барысында, яғни, сая- си, сенiмдiк, фыкһтық негiздер бойынша белгiлi бiр мүжтаһид (құран мен хадистерде мағынасы айқын болмаған жәйттерге ашық және толық түсiндiрме жасауға еңбек еткен ғұламаны айта- мыз) тарапынан берiлген үкiмдердiң жиынтығын айтамыз [7]. Дереккөздерде ислам дiнiнiң алғашқы қалыптасқан дiни және саяси топтары туралы мәлiметтер туралы қарастырғанда «асхабул мақалат», «фырка», «бөлiм немесе тарау», «нихле», «ескiрмеген жаңа, түзу», «мақала», «белгiлi орын, мекен» және «хауа» түсiнiгiне жолығамыз. «Асхабул мақалат» терминінiң пайда болуы – кейбiр ғалымдар қоғамдағы оқиғаларға қатысты шағын «мақалалар» жазып, өз көзқарастарын бiлдiрiп отырған. Уақыт өте келе осы мақалалардың негiзiнде белгiлi бiр көзқарасты ұстанатын топтар қалыптаса бастайды. Оны жазған адам сол топтың көшбасшысына айналады. Ендi бұл топқа, яғни мазһабқа бөлiнудiң ең алғашқы белгiлерiнiң бiрi. Кейiннен «фырқа» деген атау топқа бөлiнудi бiлдiретiн ұғым ретiнде пайда болады. «Фырқа» әртүрлi көзқарастағы адамдар тобы дегендi бiлдiредi. Мысалы, исламның классик ғалымдарынан Наубахти, шииттiк топтарға қатысты жазған еңбегiн «Фырақуш- Шиа» (шииттiк ағымдар), доктриналдық және саяси топтарды қарастырған Абдулқадыр әл- Бағдади кiтабын «әл-Фәрқу бәйнәл Фырақ (мазһабтар арасындағы ерекшелiктер)» деп атаған. Ислам билiгiнiң кеңейе түсуi және мұсылмандардың басқа дiн өкiлдерiмен бетпе-бет келуi нәтижесiнде «милал» және «нихал» деген ұғымдар пайда болады. Милал «дiн» мағынасындағы ұлт деген сөздiң, нихал «көзқарас, ұстаным және дiни топ» мағынасындағы нихла деген сөздердiң араб тiлiндегi көпше түрдегi формасы. Бұған қоса «Хауа» (негiзсiз көзқарас) деген атаумен тұрақсыз, тиянақсыз ұстанымдағы топтардың аталғаны Ибн Хазмның және әш-Шахристанидiң еңбектерiнен байқалады [8]. «Фырқа» сөзi кейбiр еңбектерде «мазхаб» сөзiмен қатар бiр мағынада қолданылады, бұл туралы ғалым Абдулқадыр әл-Бағдадидiң «әл-Фарқ бәйнәл-фирақ» (мазхабтар арасындағы өзгешелiктер) атты шығармасы дәлел. Бұл туралы Әл-Бағдадидiң осы шығармасына түсiндiрме жасаған түрiк ғалымы Етһем Рухи Фығлалы «мақала», «нихле», «фырка» терминдерi көбiне саяси, сенiмдiк ағымдарға байланысты айтылғандығын, ал «мазхаб» терминi көбiне құқықтық мектептерге байланысты қолданылғандығын айтады [9]. Қазiргi таңда ислам тарихындағы түрлi бағыттарға бөлiну көрiнiсi жиi болу себебiнен, негiзгi анықтамалық термин ретiнде, «мазхаб» сөзi кеңiнен қолданылып келедi, ал зерттеушiлердiң қорытындылары бойынша «фырқа» терминi саяси және сенiмдiк бағыттарды таралған шииттiк ағымдарды сипаттауда көбiрек қолданылса, сүнниттiк бағыттағы мектептерге «мазхаб» түсiнiгi қолданылуда [10]. Яғни, мәзһаб (ағым) атауын алу үшiн өзiндiк ақидасы мен фиқһи (құқықтық) ережелерi болуы тиiс. Өзіндік ақидасы мен құқықтық ережелері болмаған жағдайда олар жамағат деп аталады. Ал «жамағат», «сопылық», «тариқат» деген атаулар мәзһаб атауына кiрмейдi. Өйткенi жамағат дегенiмiз, бiр мәзһабты ұстанушылар iшiнен исламды жаю, дiнге қызмет ету мақсатында бiр ұран мен идеяның төңiрегiнде топтасқан жандардан құрылған топ. Жамағаттың өздерiне тән ақидасы мен фиқһы болмайды. Сол секiлдi сопылық пен тариқат та мәзһаб, яғни ағым қатарына жатқызылмайды. Олар да бiр мәзһабтың ақидасы мен фиқһын ұстанаушылар [11]. ISSN 2413-3558 KazNU Bulletin. Religious studies series. №2 (2). 2015 7 Байтенова Н.Ж. және т.б. Ислам дініндегі бөлінудің алғашқы белгілері Ең алғашқы мазхабтардың пайда болуына ықпал еткен факторды, тарихтағы болған оқиғаларды саралай отырып, тек бiреу деп айтуға болмайды, мұнда өзара түсiнбеушiлiктен бастап, саяси, сенiмдiк, доктриналық мәселелердiң барлығы өз әсерiн тигiзгенi анық. Мұсылмандар, исламның алғашқы қалыптасу кезеңінде сенiм мәселесiнде және әлеуметтiк салада ешбiр алауыздыққа түскен жоқ. Себебі ол кезде қандай да бiр мәселе туындаса Пайғамбардан сұрап мәселе шешiмін тауып отыратын. Алғашқы келіспеушілік Хз. Мұхаммед Пайғамбардың өлiм аузында жатқан кезiнде басталады. Ислам тарихында «қалам-қағаз» мәселесi деп аталатын бұл оқиға әртүрлi қырынан бағаланады. Мысалы, ислам тарихшыларының еңбектерiнен мына нәрселердi кездестіреміз: «Өлiм аузында жатқан Хз. Мұхаммед жазу үшiн бiр нәрсе сұрады. Бiр өсиет жазып қалдырғысы келетiнiн айтты. Хз. Омар «Аллаһ елшiсiнiң науқасы ауырлап барады. Бiзбен бiрге Аллаһтың кiтабы Құран бар, сол бiзге көмектеседi» дедi. Кейбiреулерi «жазатын керек-жарақ әкелейiк» деп тұрып алды. Талас-тартыс болып кеттi. Мұны естiген Хз. Мұхаммед «Қане барлығыңыз кетiңiздер. Менiң жанымда дауласқандырыңыз дұрыс емес. Менi жеке қалдырыңыздар. Менiң мына хәл үстiндегi жағдайым (Аллаға қауышу) сiздердiң дау-дамайларыңыздан әлде қайда абзал» деп кейiс бiлдiрдi. Осылайша, сахабалар тарасып, Хз. Мұхаммед қайтадан өсиет туралы сөз қозғамады және жаздырудан бас тартты» [12]. Бұл жағдай деректерде әртүрлi қырынан талқыға түседi. Шииттiк деректер «егер өтiнiш орындалғанда Хз. Мұхаммед Пайғамбар өзiнен кейiн Алидiң имам болатынын жаздырар едi» десе, сахабалар және басқа мұсылмандар дiннiң негiздерiнiң толық түсiп бiткенiн бiлдiретiн Ма- ида 5/3 сүресiн дәлел келтiрiп, Пайғамбардың жазудан бас тартқан мәселесiнiң дiнмен байланысы жоқ екенiн алға тартады. Алайда, осы мәселе тарих бойына шииттер мен сунниттердiң арасындағы араздықтың себебi болады. Имамдық мәселесiндегi аталған келiспеушiлiк әлi күнге дейiн жалғасып келедi. Саяси және әлеуметтік мәселелердің исламның біртұтастығына тигізген әсері Хз. Мұхаммед Пайғамбар қайтыс болғасын мұсылмандардың арасында ортаға шыққан алғашқы келiспеушiлiк халифалықпен байланысты болды. Пайғамбардың өмiрден озғанын естiген ансарлардан бiр топ Бану Саида шатырында Хазраж тайпасының көсемi Саъд ибн Убаденi халифа тағайындамақ болып жинала бастайды. Жағдайдан хабар тапқан мухажирлерден Әбу Бәкiр, Омар ибн Хаттаб және Әбу Убайда дереу жиналысқа барады. Мұсылмандардың арасындағы ең алғашқы келiспеушiлiк, тiптi жанжал осы бас қосуда орын алды десе де болады. Ансарлар жағы халифаның өздерiнен болғанын қалайды. Өйткенi олар исламның қорғаушылары, пайғамбардың көмекшiлерi едi. Бұл орынға исламға жасаған қызметтерi тұрғысынан ансарлар әбден лайық болатын. Бұған мухажирлер, халифалыққа өздерiнiң лайықты екендiктерiн айтып, ислам бiзден басталды және халифа да бiзден, яғни құрайштардан болуы керек дегендi айтты. Ал келесi бiр топ халифалық Хашим ұлдарына, яғни Пайғамбар әулетiне тиiстi дедi. Бұл Пайғамбарға жақын, соның отбасына қатысы бар адамдар, Алидiң халифалыққа басқалардан лайық екенiн, оның исламды алғашқы қабылдағандардан және дiн жолында атқарған ерен еңбегi мен көпшiлiк тарапынан ерекше құрметке лайық екенiн алға тарта отырып дәлелдеуге тырысты. Бану Саиданың үйiндегi халифалыққа қатысты дау-дамай ұзаққа созылмады. Әбу Бәкiр өзiнiң парасатты сөздерiмен қарсы жақты тоқтамға келтiре бiлдi. Әбу Бәкiрдiң айтқандары мынау болды: «Бiз әмiр, сiздер уәзiрсiздер. Алланың елшiсi имамдардың құрайыштан болатынын айтқан. Алла бiздi «әс-Садиқун», сiздердi «әл-Муфлихун» деп (Хашр 59/8-9) «Ей иман етушiлер «Алладан қорқыңдар және әс-Садиқундармен бiрге болыңдар» (Тәубә 9/119) аяты арқылы сiздердiң бiзбен бiрлiк пен тiрлiк iшiнде болуларыңызды бұйырды [13]. Әбу Бәкiрдiң әсерлi сөздерiнен кейiн Омар ибн Хаттаб оны халифа ретiнде мойындайтындығын және басқалардан да өзiн қолдауын талап етуiне байланысты халифалық мәселесi шешiлдi. Әрине, қарсылар да болды. Мысалы ансарлардың көсемi Саъд ибн Убаде Әбу Бәкiрдiң халифалығын мойындамастан имамдықтың өздерiне тиiстi екендiгi пiкiрiнде қалды. Шындығына келгенде ансарлардың билiкке ұмтылу әрекеттерi бiр жағынан орынды болып көрiнгенiмен, аймақтың мәдени, тарихи жағдайларын ескерер болсақ орынсыз болып табылады. Өйткенi арабтар салт-дәстүрге берiк халық. Исламға дейiн ол аймақта арабтың құрайыш тайпасы басқа араб тайпаларынан үстем болды және айтқандары орындалып отырды. 8 ҚазҰУ Хабаршысы. Дінтану сериясы. №2 (2). 2015 Исламдағы ағымға бөлiнудiң себептерi және тарихы Басқа тайпалар да олардың бұл артықшылығын мойындап, қабылдаған. Құрайыштардың халифалыққа отыруы исламның одан әрiдегi болашағы үшiн маңызды едi. Ансарлардың халифалық таластары ислам тарихында қандай да бiр iрiткiнiң көзiне айналған жоқ, дереу ұмытылып кеттi. Ал халифалықтың Хз. Алиге, яғни Хз. Мұхаммед Пайғамбардың отбасына тиiстi екендiгi туралы көзқарас үшiншi халиф Османның тұсында қайтадан жаңғырды және үлкен дау-дамайлар мен соғыстарға, бөлiнушiлiктерге әкелiп соқтырды. Осы Осман халифтың (644-656 жж.) тұсынан бастап мұсылмандардың арасына саяси, сенiмдiк тұрғыдан жiк түсе бастады. Осман халифтың қатыгездiкпен өлтiрiлуiнен кейiн саяси сипаттағы қауiптi жанжалдар өрши түстi. Әсiресе, одан кейiн билiкке келген Али халифтың тұсындағы харижиттермен болған қақтығыс Исламдағы мазһабқа бөлiнудiң ең алғашқы көрiнiсi болып табылады. Бұл кездегi пайда болған мазһабтар негiзiнен саяси мәнде болып, дiндi жамылып әрекет етуде едi. Али халифтың өлтiрiлуiнен кейiн (660 ж.) Пайғамбардың және сахабаларының жолымен келе жатқан Әһли Суннаның алдында басты-басты бес негiзгi мазһаб ортаға шықты. Бұл мазһабтар өздерiнен кейiн пайда болатын басқа мазһабтарға алғышарт жасап бердi. Олар: Харижиттер, Қадариттер, Жабариттер, Шииттер және Муржииттер. Исламдағы мазһабтардың ортаға шығуына ықпал еткен ең басты себептердi былайша түйiндеуге болады: — Құран және Сүннеттегi ерекшелiктер: Исламның негiзгi қайнар көздерi саналатын Құран мен Сүннетте дiннiң басты негiздерi жалпы түсiнiктi болғанымен, бұлардың жекелеген тұстарына қатысты жағдайлар Құран мен Сүннетте анық, түсiнiктi етiп көрсетiлмеген. Құранның өзiнде аяттардың «мухкам» және «муташабих» екендiктерi айтылған. «Мухкам» аяттары дегенiмiз – мағынасы ашық, түсiнiктi, арнайы түсiндiрменi қажет етпейтiн бiр мағыналы аяттар. Ал муташабих болса – бiрнеше мағынаға келетiн, бұл мағыналардан бiреуiн шығару үшiн арнайы дәлелге, түсiндiрмеге мұқтаж аяттар болып табылады. Құрандағы халал, харам, намаз, ораза, зекет, қажылық сияқты бөлiмдер мухкам аяттар санатына жатады. Сондай-ақ, Аллаға «қол» (әл-Фатх 48/10), «бет (жүз)» (Бақара 2/115), «арш» (Таһа 20/5), «келу» (әл-Фажр 89/22), сияқты сипаттар берген аяттардың, жұмақ, тозақ, сырат көпiрi, таразы және басқа да мәнi бiлiнбейтiн эсхатологиялық мәселелердiң және кейбiр сүрелердiң басындағы жекелеген әрiптерiмен басталатын аяттар (хуруфул муқаттаға) муташабих болып саналады. Осы аяттарды түсiндiрмелеудi (интерпретация) бiр топ ғұлама мақұлдаса, келесi бiр топ бұл аяттарға түсiндiрме беруге үзiлдi-кесiлдi қарсы болды. Алғашқы кезеңдерден бастап салафтар (алғашқы мұсылмандар) және хадисшылар (Әһли-Хадис), мушаббиха және мужассима, бiраз кейiн хәләф деп аталатын каламшылардың ортаға шығуында осы мәселелер маңызды себептердiң бiрi болды. Аталған себептердi алғашқыда зерттеп қарағанда оның айтарлықтай маңызы болмағанымен, уақыт өте келе қордаланған мәселелер ұлғайып, iс насырға шапты. Нәтижесiнде төртiншi халифа – Хазiретi Алидiң (656-661 ж.) халифалық кезеңiндегi саяси оқиғалардан кейiн дiнiмiздiң тармаққа бөлiнуi арта түстi. Әсiресе, Умея әулетi билiк құрған 661-750 жылдар аралығында саяси- әлеуметтiк мәселелер мен басқару жүйесiндегi кемшiлiктер ерiксiз түрде ағымдардың санын арттырды [14]. Сонымен қатар ислам дiнi тек арабтармен ғана шектелiп қоймай, өзге ұлт өкiлдерi арасында да кеңiнен тарады. Мұсылман қауымы халифат билiгiне қарасты жерлерде мекендеген түрлi ұлт пен ұлыс өкiлдерiнен құралғандықтан, бәрiнiң бiрдей ислам дiнiнiң қағидаларын толыққанды ұстануы мен түсiнуi де мүмкiн емес едi. Қоғамда орын алған дiни, саяси және әлеуметтiк мәселелер мұсылмандардың ағымға бөлiнуiне өзiндiк әсерiн тигiзгенi рас. Өкiнiшке орай, әр ғасырда түрлi атаулармен үлкендi-кiшiлi жаңа ағымдардың пайда болуы ХХ ғасырға дейiн жалғасты. Әртүрлi тарихи кезеңдерде пайда болған бұл ағымдардың басым бөлiгi тарих сахнасынан жойылғанымен бiразы әлі де әр жерлерде бүгiнге дейiн үгiт-насихаттарын жүргiзiп келедi. Ал ХХI ғасырда көбiне саяси мақсаттағы дiни ағымдар жиi сөз болып жатқаны баршамызға мәлiм. Дегенмен, бұл ағымдар мен ұйымдардың басым бөлiгiнiң негiзi орта ғасырдағы ағымдардан бастау алады [15]. Мазхабқа бөлiнушiлiкте әртүрлi себептер болғанмен, ислам дiнiнiң негiзгi қайнар көзi Құран-Кәрiмде бөлiнбеу турасында: «Түп түгел Аллаһтың жiбiне (дiнiне) жабысыңдар да бөлiнбеңдер…» (Әли-ғымран, 3/103). Сондай-ақ, «Күдiксiз дiндерiнде бөлiнiп, топтарға айырылғандармен ешбiр байланысың жоқ…» (Әнғам, 6/159), «Пұтқа табынушылар секiлдi, дiндерiңдi бөлек-бөлек етiп, өз пiкiрiн жақсы көрген ағымдардан болмаңыз» (Рұм, 31-32) деп баяндалады. ISSN 2413-3558 KazNU Bulletin. Religious studies series. №2 (2). 2015 9 Байтенова Н.Ж. және т.б. Пайғамбар (с.ғ.с.) дәуiрiнде мұсылмандар саяси, сенiмдiк, фыкһтық мәселелер турасында бiртұтас болатын. Өйткенi, Пайғамбар (с.ғ.с.) мұсылмандардың саяси, сенiмдiк және фыкһтық мәселелердегi негiзгi жетекшiсi едi. Сахабалар барлық мәселелерде Құран-Кәрiм үкiмдерi мен Пайғамбардың (с.ғ.с.) сүннетiнен шешiм iздейтiн. Сондықтан, алғашқы мұсылман қауымының арасында ешбiр алабөтен алауыздық болмаған едi. Десекте, Мәдина кезеңiнде мұсылман қауымының iшiнде екiжүздi топтар болып, Пайғамбар (с.ғ.с.) олармен күресуге мәжбүр болды. Исламнан бұрынғы Мәдиналық арабтардың арасындағы «Буас» соғысынан кейiн Әус тайпасының басшыларының бiрi Абдаллаһ ибн Убаййдiң Әус пен Хазреж арабтарының арасында беделi өсiп, Мәдинадағы даулы мәселелерге билiк айта бастаған болатын. Ибн Хишам Абдаллаһ Убаййдың Мәдинаға басшы болғанын айтса, [16] профессор Мұхаммед Хамидуллаһ Ақаба келiсiмiнiң алдында Әус пен Хазреж арабтары Абдаллаһ ибн Убаййды Мәдинаның королi деп белгiлемекшi болғандығын айтады [17]. Әус пен Хазреждiң Абдаллаһ ибн Убаййдан басқа iрi тұлғалары исламды қабылдағаннан кейiн, Мұхаммед (с.ғ.с.) мәдиналықтардың ескi бiр-бiрiне деген өшпендiлiктерiнiң өртi тұтанып кетпеуiне баса назар аударған болатын. 631 жылы болған Табүк жорығы алдында мәдиналық христиан Әбуғамурдың азғыруымен екiжүздiлер Құба мешiтiне бәсекелес Дирар мешiтiн тұрғызып, мұсылмандарды iштен iрiтудi ойлаған болатын. Кейбiр қарт мұсылмандар екiжүздiлердiң әккi саясатының мәнiсiн ұғынбай, Құба мешiтiне баруды ауырсынып, Мұхаммедтен (с.ғ.с) Дирар мешiтiнде жұма намазды оқуды өтiнген-дi. Мұхаммед (с.ғ.с.) екi жүздiлердiң бұл жымысқы саясатының астарын ұғып, Табүк соғысынан оралғаннан кейiн, Дирар мешiтiн өртеткен едi [18]. Абдаллаһ ибн Убайй бастаған екiжүздiлердiң әрекетi жаңа құрылған Мәдина Ислам мемлекетiнiң iргесiн шайқалтатындай қауіп төндiре қойған жоқ. Пайғамбар (с.ғ.с.) дәуiрiнде Меккелiк Мұхажiрлер мен Мәдиналық Ансарлар арасында кейбiр келiспеушiлiктер болған. Алайда, Аллаһ Елшiсi (с.ғ.с.) өзiнiң дарынды дипломатиялық қабілетiмен мәселенi ушықтырмай, араларына дәнекер болып, шұғыл түрде оларды татуластыратын. Мәселен, мұсылмандар хажылық ғибадатында Минада болған шақта, олардың жерге таласып қалмасы үшiн орындарына дейiн белгiлеп беретiн [19]. Ансарлардың Пайғамбар (с.ғ.с.) бен Мұхажiрлерге қатты өкпе артқан кезi, Хунайн соғысынан кейiнгi олжа үлестiру кезiнде болды. Мұхаммед (с.ғ.с.) жаңа мұсылман болған Меккелiктердiң көңiлiн аулау ниетiмен оларға олжаны мол үлестiргенде, ансарлардың кейбiрi: «Мұхаммед (с.ғ.с.) өз қауымына қосылды» десе, ендi бiреулерi: «әлi қандары қылышымыздан тамшылап тұр. Сөйте тұра, ең үлкен үлестi де солар алып жатыр» деп ренiшiн бiлдiредi. Мұхаммед (с.ғ.с.) өзiнiң дипломатиялық қабiлеттiлiгiнiң арқасында тұтанғалы тұрған өрттi дер кезiнде былай деп өшiрген болатын: «Уа, Ансар халқы. Мұсылман болсын деп кейбiр адамдарға әжептеуiр дүние бергенiм үшiн маған өкпе артсаңдар, әркiм үйiне түйемен, қоймен қайтып бара жатқанда, сендер үйлерiңе Аллаһ Елшiсiмен қайтуды қаламайсыңдар ма. Аллаһ атымен ант етейiн, адамдардың бәрi бiр қойнауға кетiп, ал ансар бiр қойнауға кетсе, мен ешқандай ойланып жатпай ансардың кеткен жағына кетер едiм». Бұл сөздi естiгенде жанарларын жас жауған ансарлар: «Алланың Елшiсi бiзге жетедi» деген болатын [20]. Жалпы, Пайғамбардың (с.ғ.с.) дәуiрiнде ыдыраушылықтың болмауының бiрiншi себебi Құран-Кәрiм болса, екiншi себебi Аллаһ Елшiсiнiң (с.ғ.с.) жеке басының жұртты өзiне ұйыта алар ерекше қасиетi екендігі көптеген әдебиеттерде кездеседі. Бұл туралы сахабалар оның әрбiр сөзiне мұқият мән беретiн. Қандай бiр бөлiнушiлiкке себеп болар iлiк шыққан жағдайда, Пайғамбар (с.ғ.с.) дереу мәселенi татулық тұрғысынан шешетiн. Пайғамбар (с.ғ.с.) мұсылмандардың ынтымағын арттыратын көптеген өсиет айтқан болатын делінген. Кейбiр зерттеушiлердiң айтуына қарағанда, исламдағы теріс ағымдардың шығуына Пайғамбар (с.ғ.с.) дәуiрiндегi екi жүздiлер ықпал еткен. Оған мына оқиғаны дәлел ретiнде көрсетедi: «Зил-Хубайсира ат-Темими мен Аллаһ Елшiсi (с.ғ.с.) арасында мынандай әңгiме өрбiген болатын: Әдiл бол ей Мұхаммед! Мен әдiл болмасам онда кiм әдiл бола алады Бұл бөлiсiң, Аллаһтың ризашылығы болмаған бөлiс». Пайғамбар (с.ғ.с.) өзiне қарсы негiзсiз сөз сөйлеген бұл адам туралы: «Бұл адамның кiндiгiнен сондай бiр топ шығады оқтың садақтан суырылып шыққаны секiлдi, дiннен шығады» деген деректер бар [11, 164 б.]. Яғни, пайғамбар (с.ғ.с.) туралы жазбаларда исламдағы бүлiкшi ағымдардың шығатынын мұсылмандарға алдын-ала ескерткен. Алайда, 10 ҚазҰУ Хабаршысы. Дінтану сериясы. №2 (2). 2015 Исламдағы ағымға бөлiнудiң себептерi және тарихы ол дәуiрде кейбiр келiспеушiлiктер исламдағы бөлiнушiлiктiң басы болғанмен, мазхабқа бөлiнушiлiк кейiнгi дәуiрлерде пайда болды. Пайғамбар (с.ғ.с.) тағы бiр хадис-шарифiнде мұсылмандардың сан түрлi тарауларға бөлiнетiндiгi туралы былай деген болатын: «Еврейлер жетпiс бiр ағымға бөлiнедi. Христиандар жетпiс екi ағымға бөлiнедi. Менiң үмбетiм болса, жетпiс үш ағымға бөлiнедi» [9]. Мұсылмандар арасындағы алғашқы ең үлкен алауыздық бiр-бiрiмен шым-шытырық байланысты бiр уақытта болған Харижидтердiң хз. Османға қарсы келуi, хз. Али мен Харижедтер арасындағы түсiнiсбеушiлiк, Абдуллаһ б. Зубейр мен Омаяттар арасындағы ымырасыздық, сондай-ақ, Харижидтер мен Омаяттар арасындағы келiспеушлiк және Омаяттар мен хз. Али арасындағы түсiнiспеушлiктiң орын алуымен пайда болды. Ислам халифатындағы бұл алғашқы бүлікке түрткi болған негiзiнен саяси себеп болатын. Осы алғашқы келіспеушілік кезінде Пайғамбардың (с.ғ.с.) бiр хадисiнiң негiзiнде дауға араласпай, мәселенiң шешiмiн ақыретке қалдырған бiр топ болды. Кейiн келе «Мүржие» деген атпен тарих сахнасына шыққан бұл топ өкiлдерi ислам тарихындағы алғашқы сенiмдiк мазхаб болатын [21]. Бұның артын ала сенiмдiк пiкiр ерекшелiгi бар «Жәберие», «Кадерие», Мутазалие секiлдi сенiмдiк мазхабтар пайда болды. Ал мұсылман қауымының арасындағы фыкһтық мазхабтар Пайғамбар (с.ғ.с.) қайтыс болғаннан кейiн сахабалардың құқықтық үкiм беруiндегi өзiндiк ерекшелiкке ие «Хадис» және «Рей» әдiсiн қолданумен пайда болды [21, 129- 130 бб.]. Әрине, бұл құқықтық үкiм берудiң екi әдiсiнiң негiзiнде сахабалардың ауызбiршiлiгiне нұқсан келе қойған жоқ. Әйтседе, кейiнгi фыкһтық мазхабтар осы «Хадис» және «Рей» әдiсiнiң негiзiнде пайда болды. Қорытынды Исламдағы бөлiнушiлiктер дiннiң негiзгi мәселелерi болып табылатын Аллаһ-Тағаланың бiр болғандығы, Мұхаммед (с.ғ.с.) Хақ Елшiсi болғандығы, Құран-Кәрiмнiң Аллаһ тарапынан түсiп, Пайғамбардың (с.ғ.с.) ең үлкен мұғжизасы болғандығы, хафыз мұсылмандардың Құран-Кәрiмнiң бiр әрпiн де өзгертпей кiтап болып басылғанға дейiн жаттап, жадына сақтауы, сондай-ақ, бес уақыт намаз оқу, зекет беру, ораза ұстау, хажылық секiлдi парыз ғибадаттар мен бұлардың орындалуы тұрғысында болған емес. Сонымен бiрге, исламдағы бөлiнушiлiк исламның негiзгi қағидалары турасында немесе дiн рұқсат етпейтiн iшiмдiк, доңыз немесе жыртқыш хайуанның етiн жеу, мұрагерлiк секiлдi мәселелерде емес, бөлiнушiлiк дiннiң негiзгi қағидаларынан тыс мәселелерде туындады. Мұсылмандар арасындағы бөлiнушiлiктер саяси және сенiмдiк мәселелерден туындағандықтан, бұл бөлiнушiлiктердiң мұсылмандарға себебiн бiлу аса маңызды. Бөлiнушiлiкке әкеп соққан саяси және сенiмдiк мәселелер негiзiндегi мұсылмандар арасында туындаған мұсылмандар үшiн қасрет болғанмен, мұсылмандар арасында туындаған фыкһтық мәселелердi асыра бағалауға болмайды. Қайта, мұсылмандар арасында туындаған фыкһтық мәселелер, факихтердiң «мұсылман заңгерлерi» фыкһ iлiмiн терең зерттеп, дамытуына себеп болған едi. Фыкһтық мәселелерден туындаған келiспеушiлiктер мұсылмандардың арасына үлкен сызат түсiрiп, оларды бiтпес дау-дамайға ұрындырған емес. Тек, фыкһтық мәселелерге көзқарас, пiкiр ерекшелiгін туындатқан болатын. Сондықтан, факихтер өзге факихтың қисынды үкiмiн қолдаған немесе оған орынды түрде қарсы шыққан. Өмер Абдулазиз мұсылмандардың негiзгi қағидалардан тыс мәселелерде пiкiр қайшылығы болғанына қуанған түрде: «Аллаһ Елшiсiнiң сахабаларының арасында пiкiр қайшылығы болмағанын қаламаймын. Егер, олар бiр пiкiрде бiр ауыздан болған болса, адамдар тауқымет тартатын едi. Өйткенi, олардың әрқайсысы жұртты өзiне ұйытатын имам. Бiр адам олардың бiреуiнiң сөзiне көңiл бөлген болса, онда ол өзi үшiн сүннет болады» деген едi. Осы жерде Пайғамбар (с.ғ.с.) дәуiрiнде неге бөлiнушiлiк болмады деген сауалға, айтатын жауабымыз, Аллаһ Елшісi (с.ғ.с.) көзiнiң тiрiсiнде мұсылмандардың жолына түннiң өзiнде күндiзгiдей жарық берiп, олар адаспас үшiн көреген көшбасшы болып, яғни, мұсылмандар әрбiр мәселеде Құран-Кәрiм мен Пайғамбармыздың (с.ғ.с.) сұлу сүннетiмен жүрiп-тұрған болатын [9, 5 б.]. Пікір қайшылықтар мәселесінен туындаған мазхабтар діннің негізгі діңгегінен алыстамаған, бүлік шығарып не болмаса негізгі ислам дінінің ережелерінен бас тартпаған, керісінше осындай мазхабтарға қарама-қарсы сипатта пайда болған мазхабтар, тіпті бастапқы кезеңдегі идеяларынан мүлдем ажырап, діннің түпкі негізінен алшақтап кеткен. Кейбір мәселелерде тіпті ислам дініне жат көзқарастарды ұстанды деуге болады.
Оставить комментарий